‘Mijn held is jouw vijand, en omgekeerd’

Bethlehem – ‘Je kunt vanuit Jeruzalem het beste bus 21 nemen naar Bethlehem, dan hoef je niet langs die hinderlijke checkpoints’, raadt Sami Adwan aan als we vlak voor Kerst een afspraak maken. ‘Iedereen kan je de weg wijzen naar de universiteit.’ In Jezus’ geboortestad in de Palestijnse gebieden blijken de mensen inderdaad behulpzaam. De apotheker vraagt een kersverse vader van een tweeling me naar de hoofdingang te brengen, een studente in kerstmanpak wenst me onderweg een Merry Christmas en de portier leidt me door het met kerststerren versierde universiteitsgebouw tot aan de deur van Adwans kantoor.

Wordt Vervolgd, februari 2010

Adwan is hoogleraar Onderwijs aan de Universiteit van Bethlehem is mede-directeur van het Peace Research Institute in the Middle East (PRIME), een non-profit organisatie die streeft naar co-existentie en vredesopbouw door gedeeld onderzoek in met name Israël en Palestina.

Adwan initieerde met wijlen Dan Bar-On, Israëls beroemdste psycholoog, een gedeeld Palestijns-Israëlisch geschiedenisboekproject Learning each others historical narrative. Een opmerkelijk open-minded initiatief in een conflictgebied waar de tegenstellingen niet scherper kunnen zijn.

Dicht bij het land
Adwan werd geboren in 1954 in een klein dorpje bij Hebron. Hij was dertien toen Israël in 1967 de Westelijke Jordaanoever bezette. ‘Als Palestijn ben ik daarom in 1967 “geboren”, toen eenderde van ons land is ingepikt. Ik herinner me de verhalen van mijn opa en vader. Ze vertelden welk land vroeger van ons was en hoe ze graan, groenten en olijven verbouwden en enorme oogsten hadden. We komen uit een boerenfamilie, die dicht bij het land staat. Grond is moeder aarde. Er heerste veel sentiment en woede over de vraag waarom we niet meer ons land opkonden.’

Lastig gevallen
Adwans tienerjaren stonden in het teken van permanent lastig gevallen worden door Israëlische soldaten. Midden in de nacht moesten Palestijnse mannen zich op het dorpsplein verzamelen en werden huizen doorzocht. Die ervaringen bepaalden zijn blik. Hij bekeek de Israëliërs zoals de meeste Palestijnen: ‘Zij zijn de oorzaak van al mijn ellende en lijden.’ De enige Israëliërs met wie hij een woord wisselde waren soldaten en politieagenten.

Identiteit ontnomen
‘Op een dag vertelde mijn moeder aan de buurvrouw dat de Israëlische politie alle boeken in huis in beslag had genomen. Ze zei het luchtig, alsof het er niet toe deed. Maar je identiteit bestaat uit bezittingen, herinneringen, geschiedenis én boeken. Ze besefte niet dat als dat je wordt ontnomen, je ook je identiteit wordt afgepakt.’

Ook als twintiger bleef zijn houding tegenover de vijand ongewijzigd. Na een studie basisonderwijs en sociologie in Jordanië studeerde Adwan onderwijskunde in de Verenigde Staten. Tijdens de colleges meed hij zijn joodse medestudenten zorgvuldig. ‘Ik beschuldigde ze van mijn trauma, de diaspora van de Palestijnen, de confiscatie van ons land, van onze identiteit en van onze toekomst.’


Gedeeld geschiedenis-boekenproject
Hoe is Sami Adwan dan mede-directeur geworden van een gedeeld Palestijns-Israëlisch geschiedenisboekproject? Twee gebeurtenissen vormden een keerpunt in zijn visie ten aanzien van joden en Israël. Na zijn terugkeer uit de VS, in de jaren tachtig van de vorige eeuw, doceerde hij aan de Universiteit van Hebron en werd hij actief voor de Palestijnse politieke beweging Fatah, in die tijd beschouwd als terroristische organisatie. In 1991 arresteerden de Israëliërs hem.

Geen aanklacht
Zijn eerste week in de gevangenis bracht hij door zonder dat er een aanklacht was geweest. Toen hij na die week een aanklacht moest tekenen, ontstond er discussie tussen twee soldaten. Adwan: ‘De ene dwong me het Hebreeuwse document te ondertekenen, de ander vond dat ze me niet konden dwingen te tekenen als ik geen Hebreeuws kon lezen.
Twee soldaten, twee verschillende gevoelens. Ik voelde de spanning, ik hoorde het verschil in toon en verstond voldoende Hebreeuws om me te realiseren dat die ene soldaat voor mijn rechten opkwam. Voor mij, een Palestijn.’
Later ervoer hij dat een bewaker tegen gevangenen zei dat hij ze bij lastig gedrag meteen zou doodschieten, terwijl een andere bewaker sigaretten naar binnen smokkelde en zei dat hij zijn werk best eng vond.

Reflectie en contemplatie
De gevangenis bracht Adwan reflectie en contemplatie. ‘Ik besefte dat niet iedereen hetzelfde was. Door alle joden hetzelfde te zien, stereotypeer je en dat is fout. Toen ik na zes maanden gevangenis werd vrijgelaten, had ik hoop. Ik wilde meer van de Israëliërs weten, met ze in gesprek komen. Samenwerken biedt een betere toekomst dan elkaar de rug toekeren.’ De dialoog was geboren.

Eigen verhaal
Sami Adwan zocht contact met Israëlische academici toen hij aan een analyse werkte van het conflict Israël-Palestina in historische boeken. Bij beide partijen bleek het eigen verhaal het belangrijkste, de enige waarheid, zo merkte hij. ‘In de joodse verhalen ligt de focus op de Ashkenazische joden uit Europa. Er wordt weinig geschreven over Sefardische joden met hun tradities en culturen. Het is een monolithische benadering van de geschiedenis, een asymmetrische situatie. Wat op scholen wordt onderwezen, wakkert het conflict aan’, constateerde Adwan.

Ontbrekende verhalen
Hij voelde de behoefte te gaan werken met de ‘ontbrekende verhalen’, de verhalen die niet worden onderwezen. Hij ontmoette Dan Bar-On, een Israëlische psycholoog die wereldwijd grote bekendheid kreeg door ontmoetingen te organiseren tussen Holocaustslachtoffers en kinderen van nazi-criminelen.


Twee perspectieven
In 1998 richtten ze PRIME op met het idee een historische verhaallijn te presenteren voor kinderen. Ze wilden geen gemeenschappelijke interpretatie van het Midden-Oostenconflict neerzetten, maar samen met Israëlische en Palestijnse geschiedenisdocenten een geschiedenisboek produceren dat het Palestijns perspectief naast het Israëlisch perspectief plaatste.

Taboe
‘Zo open je iemands ogen, en open je de geschiedenis voor begrip’, zegt Adwan. ‘Doorgaans heb je alleen goed en fout en is het taboe om de andere kant in twijfel te trekken, dus neem je dat verhaal als vanzelfsprekend aan. Je bent geen individuele waarheid. Je hebt het recht om jouw verhaal toe te voegen. Jouw identiteit en toekomst zijn afhankelijk van hoe je jouw verhaal vertelt.’

Ontkenning van elkaars leed
Een groot probleem in het conflictgebied komt voort uit de wederzijdse ontkenning van andermans leed. Zo komt de Holocaust nauwelijks voor in Palestijnse schoolboeken, terwijl aan Israëlische zijde de dood van dertienduizend Palestijnen wordt ontkend en de diaspora van 750.000 man tijdens de oorlog van 1948. Bovendien wordt de vernietiging van vierhonderd Palestijnse dorpen doodgezwegen.

Scholing
Voor Adwan is scholing dan ook een deel van de oplossing. ‘Als je bij jouw verhaal blijft, komt er geen compromis. Er is niet één Israëlisch en één Palestijns verhaal. Er zijn meerdere verhalen. Die notie moet verder doordringen. Als Palestijn erken ik het bestaan van het Israëlische verhaal, maar ik hoef het niet te legitimeren. Onderwijzers moeten accepteren dat er andere verhalen zijn, anders staan ze ook niet open voor reflectie van de leerling.’

Middelbare scholieren
De drie gepubliceerde geschiedenisboeken – bedoeld voor middelbare scholieren van vijftien- en zestien jaar oud – tonen de Israëlische versie van de gebeurtenissen op de linker- en de Palestijnse versie op de rechterpagina. [Zie download onder aan de pagina – NZ] In het midden is ruimte voor aantekeningen van de leerling zelf. Een cartoon van een jood en een Palestijn die ieder een boom water geven, siert het blauwgroene omslag dat het groen van Palestina en het blauw van Israël combineert. Het bladerdek van de twee bomen groeit in elkaar – symbool van de toekomst.

Diverse talen
De boeken, beschikbaar in onder meer Arabisch, Hebreeuws en Engels, beslaan de periode 1920-1960 en 1950-1990 en bevatten beschrijvingen van sleutelgebeurtenissen in de moderne geschiedenis. Zoals de Balfourdeclaratie van 1917 die de Joden een eigen land toezegde, de Britse mandaatperiode in Palestina, de Arabische opstanden ertegen, de oorlogen van 1948 en 1967 en het uitbreken van de Intifada.

Interpretatie
‘Overeenstemming bereiken over de data was makkelijk’, memoreert Adwan. ‘Moeilijker was het de interpretatie van de ander te accepteren. Mijn held is jouw vijand, en omgekeerd. Wat voor de Israëliër de oprichting van de joodse staat is, is voor de Palestijnen de naqba, de catastrofe.’ Afspraak was dat deelnemers elkaars gevoelens moesten respecteren, alles mochten vragen, maar geen ontkenningen mochten formuleren.’

Ontdekkingsproces
PRIME faciliteerde de onderwijzers en trainers in het ontdekkingsproces. Het Georg Eckert Institute in het Duitse Braunschweig bood neutrale grond waar Palestijnse en Israëlische docenten en academici elkaar konden ontmoeten voor meerdaagse seminars. Vantevoren spraken de deelnemers over hun dagelijks leven, ‘om emoties en rationaliteit samen te brengen’.

Begrip
Adwan: ‘Sommigen vertelden over hun angst voor zelfmoordaanslagen, anderen over de vernederingen van de bezetting en de checkpoints. Zo ontstond meer begrip. Resultaat was dat Palestijnse docenten het Holocaustmonument Yad Vashem bezochten, en Israëliërs de vluchtelingenkampen. In de periode tussen de Libanon- en Gazaoorlog lag het werk grotendeels stil, beide groepen waren lamgeslagen.’

Aanvulling op curriculum
De geschiedenisboeken zijn in Israël niet opgenomen in het officiële curriculum. Daar is de tijd nog lang niet rijp voor, zegt Adwan. ‘De boeken zijn een toevoeging. Meer dan twintig docenten werken ermee. Historisch onderwijs verandert erdoor, er ontstaat meer ruimte voor simulatie en toneel.’

Brengt dit project een oplossing van het Israëlisch-Palestijns conflict dichterbij? Adwan is niet optimistisch over de politieke realiteit in Israël. Er ligt een wetsvoorstel dat scholen en gemeenten verbiedt om de naqba te herdenken. Wie dat toch doet, riskeert gekort te worden op gemeentelijke subisidies. ‘Het verhaal van de ander helpt je om jouw identiteit bij te stellen, jouw eigen identiteit, die is opgebouwd in afzondering, te ontstijgen. Ik pleit voor een identiteit waarin ook het verhaal van de ander opgenomen is.’


Bewustzijnsverandering
Learning each others historical narrative brengt een bewustzijnsverandering teweeg, weet Adwan. ‘Een oplossing voor het conflict komt alleen dichterbij op voorwaarde dat de werkelijkheid verandert. Als Palestijnen voelen dat ze een toekomst hebben, staan ze open voor andere dingen. Een onderdeel van het proces is dat de Israëliërs zich van een menselijke kant moeten laten zien. Wij trainen onderwijzers voor de lange termijn, het idee moet groeien. Maar onze jonge aanplant kan alleen groeien met voldoende grond, zuurstof en kunstmest, anders droogt hij uit.’

BIOGRAFIE

NAAM Sami Adwan GEBOREN 11 januari 1954 nabij Hebron VAN BEROEP Palestijnse bruggenbouwer, als hoogleraar Onderwijs aan de Universiteit van Bethlehem en als mede-directeur van het Peace Research Institute in the Middle East KIJKT ANDERS NAAR ISRAELIERS SINDS een verblijf in een Israëlische gevangenis BEKEND DOOR zijn rol in het Palestijns-Israëlische geschiedenisboekproject Learning each others historical narrative PLEIT VOOR vorming van een identiteit waarin ook plaats is voor het verhaal van de ander PRIVÉ getrouwd, vijf zoons, één dochter, één kleinkind